HAAS, Gerardus Horreüs de

Gerardus Horreüs de Haas

socialistisch vrijzinnig hervormd predikant, is geboren te Beneden Knijpe (Fr.) op 17 november 1879 en overleden te Zwolle op 24 april 1943. Hij was de zoon van Roelof de Haas, predikant, en Titia Klazina Elisabeth Okken, schrijfster. Op 12 januari 1903 trad hij in het huwelijk met Ella Jeane Ulyssa Offerhaus, met wie hij twee dochters en een zoon kreeg.
De tweede voornaam Horreüs is een oude geslachtsnaam, die later als voornaam werd gebruikt.

Na de lagere school te Winsum, waar zijn vader als vrijzinnig predikant stond, volgde De Haas de studie op het Leeuwarder gymnasium en aan de Groninger universiteit, waar hij het doctoraal-examen theologie aflegde. Hij worstelde tijdens zijn studie met vragen over de zin van het lijden en het kwaad, de inhoud van het geloof, de persoonlijke levenshouding en de plaats en taak van kerk en christendom in de wereld. Hij studeerde hard en was enige tijd overwerkt. Hij werd socialist, geheelonthouder, vegetariër en niet-roker en richtte met anderen de vereniging Conamur op, een gematigd socialistisch leesgezelschap. In zijn eerste standplaats als predikant - Bergum (1903-1907) - organiseerde hij een cursus over maatschappelijke vraagstukken en kwam hij in contact met de kring van de Blijde Wereld-dominees. Hij sloot zich aan bij de SDAP en de Nederlandsche Vereeniging tot Afschaffing van Alcoholhoudende Dranken (NV). Met zijn vriend A. van der Heide en de 'marxist' J.D. Krijgsman was hij van 1905 tot 1909 redacteur van het SDAP-blad in Friesland, het Friesch Volksblad. Hij ontwikkelde zich spoedig tot spreker in kerk en partij, die op hoogtijdagen en cursus- en debatavonden van zijn gezindheidssocialisme getuigde. Ook op Blijde Werelddagen trad hij wel als spreker op. Vanaf zijn studententijd was zijn gezondheidstoestand wankel. Hij probeerde door strenge zelftucht, woekerend met zijn tijd, het leven te leiden, waartoe hij zich geroepen voelde. Socialisme was naar zijn idee niet enkel uit economische motieven ontstaan en niet alleen gericht op materiële welvaart, maar in eerste instantie een zedelijk verlangen naar zuiverheid, recht en vrede. Elke preek en rede, die De Haas uitsprak, berustte op ernstige overweging. In het nagelaten archief zijn behalve vele uitgeschreven redevoeringen 935 preken uit de tijd van 1902 tot 1943 bewaard. De vele gedrukte preken, brochures en boeken, die in de loop van de jaren verschenen, getuigen van een niet aflatende studie en behoefte zijn kennis en inzichten aan anderen door te geven.

Na de jaren te Bergum werd De Haas predikant te Sneek (1907-1919), waar hij naast zijn vrienden, de vrijzinnige dr. H.T. de Graaf en de rechtzinnige dr. G.A. Wumkes, tot volle ontplooiing kwam. Hij behoorde tot de uitgesproken links-modernen en was een voorvechter van een redelijke religie, die volledig rekening hield met de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek. Door zijn op synthese gerichte onderzoek, tolerante aard en zijn studie had hij begrip voor andersdenkenden, zowel voor de aanhangers van het marxisme als voor het confessionalisme van de orthodoxie. In redevoeringen en geschriften gaf hij zijn tegenstanders steeds het volle pond. In de partij stond hij rechts en vond het marxisme in hem een bestrijder. Hoewel bevriend met P.J. Troelstra kwam hij toch zowel wat betreft diens opvatting omtrent de landsverdediging als bij de 'revolutiepoging' van 1918 tegenover hem te staan. Belangrijke partij functies of een Kamerlidmaatschap heeft hij nooit begeerd, wetend, dat zijn kracht niet op het politieke veld lag. Na zijn ambtstijd te Sneek, waar hij ook kunstenaars in zijn gemeente aantrok en waar W. Banning hem zou opvolgen, stond De Haas van 1919 tot zijn dood in 1943 als opvolger van S.K. Bakker te Zwolle. In 1930 promoveerde hij bij De Graaf op een proefschrift over de Deense wijsgeer Harald Höffding, aan wie hij zich verwant voelde. De ontwikkelingen in de Nederlands-hervormde kerk volgde hij met zorg. In 1934 nam hij het initiatief tot een 'linker werkgroep van moderne theologen', waarvan hij de eerste voorzitter werd. In Zwolle was De Haas voorzitter van de Volksuniversiteit (van 1930 tot 1943) en voorzitter van de partijafdeling. Hij had contacten met de Arbeiders Jeugd Centrale, sprak voor de vegetarische beweging en zat in het hoofdbestuur van de NV (van 1921 tot 1943). In het interbellum toonde hij zich een geharnast bestrijder van zowel het communisme als het nationaal-socialisme. Voortdurend liet hij voelen, dat het in het socialisme niet allereerst om een belangenstrijd, maar om een rechtsstrijd ging en dat het religieus en ethisch socialisme niet enkel een klassen-, maar ook een mensheidszaak was. Hij was lid van het Comité van Waakzaamheid. Hoewel hij het communisme afwees, werkte hij in Waakzaamheid met communisten samen. In 1933 nam hij Mussert en het nationaal-socialisme in een brochure op de korrel. Een in 1937 voor de radio gehouden Pinksterpreek werd door de Radio Omroep Controle Commissie, die het woord natie voor nazi aanhoorde, tijdens de uitzending afgebroken. Hij zocht in de oorlog het martelaarschap niet, maar schaamde zich wel, dat men hem niet gevangen wilde houden na een korte gijzeling. De Haas is een late negentiende eeuwer genoemd, maar het cultuuroptimisme en vooruitgangsgeloof van die eeuw, dat ook in de SDAP leefde, was hem vreemd. Hoewel zijn geschriften met hun wat gezwollen stijl en woordkeus enigszins verouderd aandoen, moet gezegd worden dat De Haas al vóór de oorlog het wezenlijke van de tijd na 1945 heeft voorzien. Zijn vrij plotselinge dood in 1943 gaf een schok. Aan zijn begrafenis namen ongeveer tweeduizend mensen deel, waardoor deze een getuigenis werd van de trouw, waartoe De Haas steeds had opgeroepen. Tot op de dag van vandaag legt de Zwolse afdeling van de PvdA op 1 mei bloemen op zijn graf.

Archief: 

Collectie G.H. de Haas in Gemeentelijke Archiefdienst Zwolle (vgl. M. Lokhorst, Bibliografie van dr. G. Horreüs de Haas); dagboek (met tekeningen) in familiebezit.

Publicaties: 

Bibliografie in: Mededelingenblad, nr. 18, december 1960, 5-6; M. Lokhorst, Bibliografie van dr. G. Horreüs de Haas (Zwolle 1981); 'Hoe moet een christen de klassenstrijd strijden' in: Drie strijdvragen (Leeuwarden 1908); De komende democratie (Amsterdam 1918); Partij en volk (Leiden 1923); Redelijke religie (Amsterdam 1923); De zekerheid van het socialisme (Amsterdam 1924); Godsdienst en socialisme (Amsterdam 1924); Student en maatschappij (Amsterdam 1925); Christendom en socialisme. Verslag van het openbaar debat op 8 februari 1926 te Breda (1926); Harald Höffding en zijne beteekenis voor godsdienstwijsbegeerte en zeden leer (Leiden 1930, dissertatie); Goed en kwaad. Ethiek (Assen 1932); Mussert en het nationaal-socialisme in Nederland (Zwolle 1933); De inhoud van het religieus socialisme (Rotterdam 1934); Voorwaarts en niet vergeten. Een woord over arbeidersbeweging en drankbestrijding (Amsterdam 1934); Overlevering en waarheid. Geschriften van de linker werkgroep van moderne theologen (Assen 1934); De godsdienstige gedachte in de 20ste eeuw (Assen 1935); De mythe van de 20ste eeuw (Assen 1937); Profetie, gezicht en droom. Een verboden Pinksterpreek (Amsterdam 1937); Socialisme en levensbeschouwing (Amsterdam 1937); Moderne theologie. Beginselen en problemen (Assen 1940); De boodschap der eeuwen. Vijf en twintig preken (Amsterdam 1947; met T.J. Verschuur).

Literatuur: 

Vliegen, Kracht II, 460-465; P.C. van Gestel, Het Religieuse socialisme (Leuven 1932) 277-279; W. Banning in: Tijd en Taak, 18.11.1939; K.F. Proost, 'Gerardus Horreüs de Haas' in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, 1943-1945, 88-102; P. van der Meulen, 'Dr. G. Horreüs de Haas' in: De Wegwijzer, 1944, 110-112; K.A. Beversluis, Een halve eeuw strijd en opbouw (Assen 1953); J.G. Jacobs, Kroniek van het Vrijzinnig Protestantisme (Arnhem 1957); J.J. Kalma in: Leeuwarder Courant, 16.4.1960; J.J. Kalma, 'Haas (Gerardus Horreüs de)' in: Mededelingenblad, nr. 18, december 1960, 4-6; M. Albarda, Wat baat het de mens... Over het leven en denken van Dr. G. Horreüs de Haas (Amsterdam 1977); J.J. Kalma in: Leeuwarder Courant, 7.1.1978; G. van den Boomen in: De Nieuwe Linie, 26.8.1981; H. Wagenvoort, 'Horreus (Friesland)' in: Gens Nostra, 1987, 185-195; R. de Jong, '100 jaar sociaal-democraten in Sneek. Fragmenten uit de lokale historie van de sociaal-democratie en de plaats van de Sneker voorlieden daarin' in: 100 jaar sociaal-democratie in Friesland (Akkrum 1994) 61-76.

Portret: 

G.H. de Haas, coll. IISG, Amsterdam

Handtekening: 

Geboorteakte van R.H. de Haas dd. 3 mei 1904. Archief 30-37 reg 1063, akte 157, akteplaats Tietjerkstradeel. Als vader.

Auteur: 
J.J. Kalma
Oorspronkelijk gepubliceerd in: 
BWSA 3 (1988), p. 61-63
Laatst gewijzigd: 

25-06-2018 (geboorteplaats gecorrigeerd)